سير تحول تاريخچه زندانها

سير تحول تاريخچه زندانها

• مبحث اول: سير تحول زندانهاي دنيا
در زمانهاي گذشته ، مجازاتها با قساوت و شقاوت اجراء و مجازاتهائي از قبيل زنده به گور كردن - سوزاندن - طعمه حيوانات درنده ساختن - كور كردن و انواع شكنجه هاي بدني رواج داشته است .
زندان محلي بوده كه متهم را در آنجا نگهداري مي كردند تا در روز دادرسي در دادگاه حاضر نمايند . معمولا زندانها در زير قصرها و يا در قلاع بنا مي شد و جايي تاريك و ناسالم بود . زندانيان وضع تأثرانگيز داشته و اكثرا محكومين در زندانها جان مي سپردند .
روحانيون مذهب مسيح ، اول كساني بودند كه با ابراز تنفر از خونريزي ، خواستار تعديل مجازات شده و مجازات حبس را به جاي كيفر اعدام توصيه كردند و براي اصلاح و تربيت زندانيان اقدام و از زندانها بازديد به عمل آوردند .
در سال ٨١٧ ميلادي در مجمع روحانيون مسيحي در رم ، مقررات مربوط به اداره زندانها تصويب و تأكيد شد كه زندانها بايد جنبه اصلاحي و تربيتي داشته باشند و براي نيل به اين هدف ، زندانيان بايد به روش انفرادي نگهداري شده و به آنان كار دستي آموخته شود . اجازه خواندن كتب مذهبي را داشته و روحانيون در زندانها ، زندانيان را ملاقات و با نصايح سودمند آنان را به راه راست هدايت كنند . در اجراي تصميمات مذكور در همان سال اولين زندان به روش انفرادي در رم بنا گرديد .
در سال ١٢٦٦ ميلادي مجمع عمومي روحانيون مسيحي به عنوان اينكه در روش انفرادي زنداني فرصت تأمل و تفكر را دارد و از تنهائي زجر كشيده و از عمل خود نادم و پشيمان مي شود و با تحمل مشقت روان پاك و منزه مي گردد اجراي روش مذكور را تأئيد و تغيير نام زندانها به ندامتگاه را تأييد كردند .
در سال ١٥٥٧ در لندن قصر متروكي به نام بريدول BRIDWELL براي نگهداري ولگردان اختصاص يافت . در اين زندان كار الزامي و روشهاي تربيتي در مورد محكومين اجرا مي گرديد .
در سال ١٥٩٩ در آمستردام ، زندان خاصي جهت آموزش كار و تربيت مذهبي زندانيان افتتاح و از سال ١٦٠٥ در اين زندان روش انفرادي اجرا مي گرديد .
در سال ١٦٢٣ در ناپل زنداني براي تفكيك زنان از مردان ، اطفال از بزرگسالان به روش انفرادي بنا شد .
در سال ١٦٦٧ در فلورانس دارالتأديبي جهت تربيت جوانان تأسيس گرديد . در سال ١٧٠٣ در رم به امر پاپ كلمان XI زنداني تربيتي جوانان به روش انفرادي به نام « سن ميشل » بنا و اين جمله در سر آن حك شده است : تبنيه بزهكاران با مجازات بي فايده است بايستي با روش خاص آنان را تربيت كرد . در اين زندان ، جوانان پسر كمتر از ٢٠ سال و اطفال طرد شده و در خطر ، به روش انفرادي توأم با كار نگهداري مي شدند .
در سال ١٧٣٥ زنداني جهت نگهداري زنان به روش انفرادي در رم افتتاح شد .
در سال ١٧٨٧ در امريكا بنژامين فرانكلين Benjamin franklin كه به اروپا مسافرت كرده و با افكار و عقايد هوارد و بنتام آشنا شده بود انجمن زندانها را تشكيل و در سال ١٧٩٠ در فيلادلفي (ايالت پنسيلوانين آمريكا) اولين زندان انفرادي را بنا نمود .
در سال ١٧٩٧ در انگلستان اولين زندان به روش انفرادي افتتاح شد .
اجراي روش انفرادي نتايج اسف انگيز داشت و اغلب زندانيان پس از تحمل چند سال مجازات ، مبتلا به بيماريهاي رواني شدند .
در سال ١٨١٦ در ايالت نيويورك زندان ابرن Auburn افتتاح و زندانيان روزها دسته جمعي با هم كار مي كردند ولي حق حرف زدن با يكديگر را نداشتند و شبها بطور انفرادي بسر مي بردند .
در سال ١٨١٥ در زندان Sing روش ابرنين (رژيم مختلط) اجرا گرديد .زندانيان روزها باهم كار مي كردند و شبها بطور انفرادي نگهداري مي شدند .
در فرانسه با تصويب قانون ٦ اكتبر ١٧٩١ مجازات حبس در سر رديف ساير مجازاتها قرار گرفت و در قانون جزاي ١٨١٠ سه نوع زندان با اعمال شاقه ، دارالتأديب و بازداشتگاه پيش بيني شد ولي عملا زندانيان و بازداشتي ها در يك زندان نگهداري مي شدند . در سال ١٨٤٠ در يك جزيره استراليا ، روش تدريجي در مورد تبعيدشدگان اجرا گرديد.
مفهوم كلمه زندان تحت عنوان يسجن ، امسك ، وقف ، در آيات متعدد قرآن كريم ذكر شده است . در آيه ٣٥ سوره يوسف مي فرمايد :
ثم بدالهم من بعد ما راوا الايات ليسجننه حتي حين .
(آنانكه دلائل روشن پاكدامني و عصمت يوسف را ديدند باز چنين صلاح دانستند كه يوسف را چندي زنداني كنند و به حبس فرستادند)
و همچنين در آيه ١٥ سوره نساء چنين مقرر گرديده :
واللاتي ياتين الفاحشه من من نسائكم فاستشهدوا عليهن اربعه منكم فان شهدوا فامسكوهن في البيوت حتي يتوفيهن الموت اويجعل الله لهن سبيلا .
(زنانيكه عمل ناشايست كنند و چهار شاهد مسلمان بر آنها بخواهيد چنانچه شهادت دادند در اين صورت آنانرا در خانه نگهداريد تا عمرشان به پايان رسد يا خدا براي آنها راهي پديدار گرداند .) عده اي از فقها كه به مشروعيت حبس كردن از نظر قرآن مجيد معتقدند و به قسمت آخر آيه ٣٣ از سوره مائده تمسك مي جويند كه مي فرمايد : اوينقوامن الارض ... و مي گويند مراد از نفي در اين آيه زنداني كردن است .

با توجه به روايات ، در صدر اسلام محل ويژه اي براي زنداني كردن افراد وجود نداشته و اسيران را يا در مسجد بطور موقت نگهداشته و يا در ميان مسلمين كه با حكومت وقت همكاري صميمانه داشتند تقسيم مي كردند تا از آنان نگهداري نمايند .
در حديث آمده است كه حضرت رسول (ص) مردي از طايفه بني حنيفه كه او را شمامه بن آثال مي گفتند و بزرگ طايفه بود در مسجد مدينه حبس كرد . حضرت رسول اكرم همواره زنجير كردن اسراء و زندانيان را نهي مي فرمودند و در صدر اسلام زن و مرد زنداني از هم جدا نگهداري مي شدند .
در روايات آمده است كه رسول اكرم (ص) افراد را در اتهام خون ، حبس مي فرمودند و در اتهامات ديگر ، مقداري از روز را حبس مي كردند . روش مذكور همان روش نيمه آزادي است كه امروز در كشورهاي مترقي اجرا مي گردد .
نخستين زندان در اسلام را حضرت علي (ع) در كوفه از بورياي فارس ساخت و آنجا را «نافع» ناميد و سپس زندان ديگري از خاك و گل بنا كرد اسم آنجا را «مخيس» (خار كردن - نرم كردن ) گذاشت . كيفر حبس بر پايه تفكر اصلاحي و توبه بوده است .
از حضرت علي (ع) نقل شده است كه آن حضرت به افرادي از زندانيان كه قصد حضور در نماز جمعه را داشتند اجازه مي داد كه به نماز جمعه بروند و بعد از اتمام نماز دوباره به زندان برگردانده مي شدند .

يكي از بازاريهاي اهواز به امام خيانت كرد و آن حضرت به رفاعه كه زندانبان محكوم بود نوشت :« چنانچه كسي براي او غذائي و نوشابه اي و يا رختخوابي آورد از آن جلوگيري مكن . دستور بده زندانيان را به جز «ابن هرمه» هنگام شب براي تفريح و هوا خوري به حياط زندان بياورند چنانچه در مورد ابن هرمه نيز احتمال خطر ندادي او را هم به همراه ديگران به خارج زندان بياور».
حضرت علي (ع) مرتبا از زندانها بازديد و از احوال زندانيان جويا مي شد .
در زمان عمربن خطاب كه سرزمين مسلمانان وسعت يافت و بر تعداد امت مسلمانان افزوده شد نياز جامعه به زندان بيشتر مشهود گرديد . عمر در مكه خانه اي را از سفوان بن اميه به چهار هزار درهم خريد و به زندان اختصاص داد . بعد ا زندانهائي در شهرهاي مختلف بنا و اكثر آنها به نام همان شهر ناميده شد . از ويژگيهاي زندانهاي آن زمان تفكيك زندانيان به شرح زير بود :
o زندان خاص بدهكاراني كه به علت عدم پرداخت بدهي بازداشت مي شدند .
o زندان مخصوص سارقين
o زندان ساير خطا كاران

در زمان خلافت امويان زندانهاي متعددي در حجاز ، عراق و شام احداث شد . شهرت اينگونه زندانها به علت شخصيتهائي بود كه در آن زنداني بودند . بدترين زندان دوره بني اميه ، زندان واسط در عراق بود بطوري كه مورخين نقل كرده اند ١٨٠ هزار نفر زن و مرد در محوطه وسيعي بدون سقف و پوشش در آنجا نگهداري مي شدند .
حبس با شكنجه توأم بود و زندانيان را با زنجيزهاي آهني مي بستند گاهي خليفه اي به حكومت مي رسيد و با صدور عفو مردمي ، زندانيان را آزاد مي كرد والا زندان محل مرگ تدريجي بود .
به مرور زمان عده اي از اتباع كشورهاي ديگر در بين مسلمين به حكومت رسيدند با نهايت قساوت و شقاوت ، انواع شكنجه هائي را كه در كشورشان متداول بود به مورد اجراء گذاشته و از هر گونه ظلم و بي رحمي دريغ نداشتند .

• مبحث دوم : تاريخچه تحول زندانها در ايران
با اينكه راجع به وضع زندانهاي ايران در دوران باستان اسناد و مداركي در دست نيست اما آنچه كه مسلم است در قلعه ها ، زندانهائي بنا مي شد و پادشاهان و حكمرانان مخالفين خود را در آنجا زنداني و سپس به وضع فجيع از بين مي بردند .
حبس جزء مجازاتها نبود بلكه وسيله اي براي از ميان بردن بي سر و صداي اشخاص بلند مرتبتي بود كه وجودشان براي كشور و يا پادشاه خطر داشت .
قلعه مستحكمي در گل گرد (در مشرق شوشتر در خوزستان) بود كه «گيل گرد يا اندهشن» نام داشت و آنرا «انوشبرد يا قلعه فراموشي» نيز مي خواندند زيرا نام زندانيان و حتي آن مكان را كسي نبايستي بر زبان ميراند .
خلع در تاريخ نقل شده كه قباد پارشاه ايران به مذهب مزدك گرويد نجباء و روحانيون اجتماع كرده او را خاع و جاماسب برادر او را بر تخت نشاندند جاماسب برادر خود قباد را (در سال ٤٩٨ ميلادي) در قلعه فراموشي حبس كرد .
پس از فتح مسلمين نيز هر حاكم و صاحب نفوذ در حوزه قدرت خود ، محلي را براي حبس كردن افراد بنا نموده و متهمين را در آنجا نگهداري مي كرد . زندانيان وضع رقت باري داشتند .
قديمي ترين زندان بزرگ در تهران ، زنداني به نام انبار شاهي بود كه در زير نقارخانه ارك (محل فعلي بانك ملي بازار) قرار داشت و زير نظر حاجب الدوله (رئيس تشريفات) اداره مي شد . فراشباشي ، رئيس اجرائيات و فراشها نگهبانان انبار شاهي بودند .
غذاي زندانيان بسيار ناچيز بود . مردم به عنوان نذر ، گاهي از سوراخ زندان غذا و خوراكي براي زندانيان مي انداختند . اصلاح سر و صورت ، حمام و نظافت وجود نداشت . زندانيان ده الي چهارده نفري به وسيله زنجيري كه داراي طوقهاي متعدد آهني بود بهم متصل مي شدند و انتهاي زنجير را از سوراخ درب اطاق زندان به خارج برده و به وسيله ميخ آهني بزرگي مانند افسار به زمين مي كوبليدند . فاصله طوقها از هم ١٠ سانتيمتر بود و به هريك از زندانيان دو شاخه چوبي به طول ٢٥ الي ٣٠ سانتيمتر داده مي شد تا هنگام خستگي و فشار زنجير در گردن ، آنرا زير طوق قرار دهند تا از سنگيني آن كاسته شود . زندانيان هنگام قرار دادن طوق به گردن خويش آنرا مي بوسيدند زيرا معروف است كه حضرت موسي ابن جعفر عليه السلام ، در زندان هارون الرشيد مدتي در زنجير بوده است براي جلوگيري از فرار زندانيان ، وسط قطعه چوبي به طول ٦٠ و به قطر ٢٠ سانتيمتر را به اندازه كف پاي زنداني تراشيده و پاي زنداني را در آن قرار مي دادند و بعد قطعه چوبي را بوسيله ميخهاي بزرگي كه به «گل ميخ» معروف بود روي آن مي كوبيدند تا مانع خروج پا از آن شود .
در سال ١٣٩٢شمسي دولت ايران به منظور سروسامان دادن به وضع (نظميه) شهرباني كشور ، عده اي مستشار از كشور سوئد استخدام كرد . مستشاران سوئدي ابتدا نظامنامه محابس (آئين نامه زندانها) را تهيه كردند كه در سال ١٢٩٨ شمسي به تصويب هيئت دولت رسيد . در اين آئين نامه ، زجر بدني و زنجير كردن زندانيان ممنوع گرديد .
در دوره سرتيپ درگاهي رئيس شهرباني وقت ، نظامنامه تشكيلات محابس و توقيف گاهها و وظايف مأمورين و مستخدمين آنها تهيه و در ٣١ شهريور ماه ١٣٠٧ شمسي به تصويب هيئت وزيران رسيد و در همان سال ، نظامنامه (آئين نامه) اجراي حكم اعدام نيز تصويب و به مورد اجرا گذارده شد .
در سال ١٣٠٨ شمسي ، اولين زندان ايران (زندان قصر) جهت نگجهداري ٦٠٠ نفر محكوم بنا گرديد . پس از شهريور ١٣٢٠ تحت تأثير علل ناشي از جنگ جهاني دوم ، به تعداد بزهكاران ايران مانند اكثر كشورهاي جهان افزوده شد و زندانها را با كمبود جا مواجه ساخت .
در ٢١ مهرماه ١٣٤٧ اولين آئين نامه زندانها با توجه به اصول علم زندانها به تصويب رسيد و در سال ١٣٥٤ آئين نامه مذكور اصلاح شد لكن به علت عدم امكانات ، اكثر مفاد آن اجرا نگرديد .
در آئين مقدس اسلام همواره درباره نحوه برخورد انساني ، اسلامي و با محبت با زندانيان تأكيد شده است و در اين راستا چه زيبا و شيوا امام راحل قدس «ره» فرمودند كه :
زندانها بايد دانشگاه باشد .
و براساس سوره مباركه والعصر كه مي فرمايند : « والعصر . ان الانسان لفي خسر» انسان هر آينه در زيانكاري است . مگر اينكه دو شرط را دارا باشد . اول ايمان آورده باشد ، دوم صبور به حق باشد . در يك جمع بندي هدف از زندان در جمهوري اسلامي ايران ، مي توان به فراست دريافت كه زندان ، محل بازسازي ، تزكيه نفس ، اتكاء به نفس و نهايتا بازگشت به خويشتن و رسيدن به مرز توبه است و در يك نگاه اهداف را با «اعطاي مرخصي هاي ضروري ؛ ملاقاتهاي خصوصي و حضوري ، امدادهاي مددكاري توسط مددكاران ، اعطاي عفوهاي عمومي و موردي ؛ مشروط و تخفيف مجازات ، آموزش هاي مختلف از قبيل ، دين درماني ، روان درماني ، تأثير درماني و ديگر شيوه هاي پسنديده همراه با به سازي و زيبا سازي زندانها و تأمين بهداشت و درمان و تغذيه خوب»، از حالت بيان خارج و به مرحله عمل پوشش داده است . پس مي توان مدعي شد هدف از زندان در نظام مقدس اسلام علاوه بر بازسازي روحي و جسمي زنداني ، در تحكيم و دوام كانون مقدس خانواده نيز موثر واقع شده و اصلا كوشا هم بوده است .
در حال حاضر اگرچه واژه زندان ، خشونت ، رنج و عذاب ، شكنجه و درد ، را در مخيله ها تداعي مي كند و حتي عده اي مدعي اين رفتارند ، اما بينش شرعي ، عرفي اسلام پايه را براساس محبت قرار داده است . زيرا كه از محبت خارها گل مي شوند . نمود شخص ادعاي نظام جمهوري اسلامي ، خاري است كه هر روز سر راه رسول اكرم (ص) قرا داشت و كثافات و خاك روبه ها بر سر حضرتش مي ريخت ، اما روزي كه اين خار نبود . بزرگواري ، ايثار ، محبتهاي بي شائبه پيامبر عظيم شأن باعث آن شد كه به ديدارش بشتابد وي را از شاخسار سلامت بر بستر بيماري عيادت كند و تبديل به گل نمايد . (داستان مرد يهودي كه بر سر حضرت رسول اكرم (ص) هر روز خاشاك مي ريخت.) حال با يك نگرش نام مقدس اسلامي ايران براساس محبت بجا و به حق و فرمايش خداي مهربان «ان الله يحب التوابين» ، بر كوهپايه هاي رفيع سخاوت اسلامي با صلابت و ايمان گام بر مي دارد و به پيش مي تازد و موفق مي شود . مگر نه اينكه اولين اختر تابناك امامت علي (ع) در بستر جراحت و مسموميت زخم شمشير فردي نابكار و لعنتي ، فرمود تا شير را اول به اسير «زنداني» دادند ؟

يك هدف امروز ما هزاران نمود مشخص براي شيوه انتخابي و تعبير از زندان در جمهوري اسلامي داريم كه هر نمود مبين و تمامي اهداف در يك جمله «زندان ، محل بازسازي ، تزكيه و بازگشت به خويشتن است كه به يك هدف معتبر وصل مي شوند.»

مديريت در زندانها نيازمند مهارت هاي تخصصي ، و همچنين ايمان به خدا و ابتكار و خلاقيت است . البته مديريت تنها علم نيست بلكه با هنر همراه است . تا آنجا كه با دانستن مربوط مي شود ، علم و آنجا كه با توانستن سر و كار دارد ، هنر است . لذا بينش جمهوري اسلامي جهت اعمال مديريت درست از آموزش و تجربه كافي و همچنين داراي توانمندي هاي خاصي جهت اداره زندانها برخوردار است .
پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ٢٢ بهمن سال ١٣٥٧ تغييرات اساسي در ايران بوجود آمد . از جمله ، تغيير در زندانهاي كشور را بدنبال داشت ، و براساس مصوبه شوراي انقلاب اسلامي در تاريخ ١٣ شهريور ١٣٥٨ زندانها از شهرباني منفك و به شوراي سرپرستي زندانها محول شد و . سپس در بهمن سال ١٣٦٤ با تصويب مجلس شوراي اسلامي به : سازمان زندانها و اقدامات تأميني و تربيتي كشور تبديل شد .