آتشکده

آتشکده
خبرگزاري ميراث فرهنگي_ گردشگري_ مرتضي دزفولي_ اگر آتشکده، اين ساختمان زادبومي ايراني مورد توجه و ديدار قرار گيرد و ديدار از آن‌ها در گشت‌هاي فرهنگي جاي خود را پيدا كند، اهميت آن معلوم خواهد شد و آنگاه مي توان اميدوار بود که آتشکده ها هم مانند ساختمان هاي ديگر بازسازي شوند و اين بخش از معماري ايراني براي آيندگان به يادگار بماند.
پيدايش آتش
در اسطوره ايراني هوشنگ پيشدادي، کاشف آتش است. روزي هوشنگ از شهر بيرون رفت، ماري ديد و به او سنگي پرت کرد، مار فرار کرد اما از خوردن دو سنگ جرقه اي و آتشي پديد آمد، هوشنگ آن فروغ را هديه ايزدي دانست و جشني گرفت و آن را سده نام گذاشت. در ديگر اسطوره ايراني آتش هفتمين آفرينش مادي هرمز است.
در اسطوره هاي يوناني مي‌خوانيم پس از آن که زئوس خداي خدايان از جنگ بزرگ فارغ شد و بر سرير خدايي نشست پرومتئوس(پرومته) را فراخواند و به او گفت که از گل رس کالبد انسان را به شکل جاودانان بسازد تا او در آن روح بدمد. پس از اجراي فرمان، زئوس، پرومتئوس را بر آن داشت که چيزهاي لازم را به انسان بياموزد مگر آتش که مخصوص جاودانان است. پرومته همه فنون و صنعت ها را به انسان آموخت و نخواست که انسان بازيچه خدايان باشد پس هنگامي که هليوس خداي آفتاب مي رفت تا ارابه خورشيد را به مغرب کشد پرومتئوس کنار دروازه غرب پنهان شد و همين که هليوس خواست از آن جا رد شود ساقه ي رازيانه اي را به زير چرخ زرين ارابه او ماليد تا ساقه آتش گرفت و آن را به انسان داد.
انسان بدوي پس از دست يابي به آتش، آن را در شمار پرستيدني هاي خود به شمار آورد. آتش براي انسان اوليه کاربرد دفاعي داشت و بعد براي طبخ غذا مورد استفاده قرار گرفت.

پيدايش آتش به روايت شاهنامه فردوسي
يکي روز شاه جهان سوي کوه /گذر کرد با چند کس هم گروه/ پديد آمد از دور چيزي دراز/ سيه رنگ و تيره تن و تيزتاز دو چشم/ از بر سر چو دو چشمه خون/ ز دود دهانش جهان تيرگون/ نگه کرد هوشنگ با هوش و سنگ/ گرفتش يکي سنگ و شد تيزچنگ/ به زور کياني رهانيد دست/ جهان سوز مار از جهان جوي جست/ برآمد به سنگ گران سنگ خرد/ همان و همين سنگ بشکست گرد/ فروغي پديد آمد از هر دو سنگ/ دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ/ نشد مار کشته وليکن ز راز/ ازين طبع سنگ آتش آمد فراز/ جهان دار پيش جهان آفرين/ نيايش همي کرد و خواند آفرين/ که او را فروغي چنين هديه داد/ همين آتش آن گاه قبله نهاد/ بگفتا فروغيست اين ايزدي/ پرستيد بايد اگر بخردي/ شب آمد برافروخت آتش چو کوه/ همان شاه در گرد او با گروه/ يکي جشن کرد آن شب و باده خورد/ سده نام آن جشن فرخنده کرد/ ز هوشنگ ماند اين سده يادگار/ بسي باد چون او دگر شهريار/ کز آباد کردن جهان شاد کرد/ جهاني به نيکي ازو ياد کرد

آتش مقدس
در بسياري دين ها، آتش تجلي يک خدا است. نيايش آتش اصل و ريشه هند و ارپايي دارد. در هند خداي آتش آگني نام دارد که شباهت آن با واژه ايگنيس لاتيني به معناي آتش قابل توجه است. ايندرا خداي هندويي با ريشه آريايي ابتدا يک آذرخش – خدا بود.در يونان هسيتا ايزدبانوي آتش خانگي، هفائيستوس ايزد آتش و آتشفشان ها و هليوس ايزد خورشيد بوده است. در روم باستان وستا خداي آتش و در چين جورونگ روح آتش بوده است. در ليتواني خداي آتش اگنيس سزونتا Ugnis Szventa نام داشت. در آشور و بابل آتش دو ايزد بزرگ داشت جيبيل فرزند آنو آسمان و نوسکو پيام آور بعل ايزد آسمان. در مصر آتش تطهيرکننده بود. ايزد نگهبان آتش نزد ايرانيان باستان آذر نام دارد که روز نهم هر ماه خورشيدي و ماه نهم هر سال خورشيدي به نام او است. اولين نشانه نيايش آتش در دوران تاريخي ايران مربوط به نقش برجسته کورانگون فارس متعلق به دوره ايلامي است، در اين نقش برجسته پايه اشتعال آتش حجاري شده است.

انواع آتش در اوستا
انواع آتش در اوستا 7 گونه است:
1- اسپنيشته: آتش بهشتي(spenishta)
2- خورنه: آتش فر و شکوه(xvarana)
3- وازيشته: روشنايي ظاهري(vazishta)
4- وهوفراينه: حرارت طبيعي نشان دهنده حيات(vohofrayana)
5- اوروازيشته: حرارت موجود در گياهان (urvazishta)
6- برزي سونگهه: حرارت نهان در سنگ و آب(berezisavangha)
7- آتر يا آذر: آتش عادي(atra)

انواع آتش در دين زرتشتي
در آيين زرتشتي آتشي که مانا بوده و از آن نگهداري مي شده سه گونه بوده است:
1- آتش دادگاه: اين آتش همان آتش آتشدان خانه ها بوده است، مراسم تقديس نداشته و در صورتي که فرزندان زندگي جديدي آغاز مي کرده اند از اين اجاق آتشي بر مي داشته و به خانه جديد منتقل مي کرده اند.
2- آتش آدران(آدريان، درمهر): اين آتش از چهار آتش ترکيب مي شده است، آتش اجاق فرماندار محل، آتش اجاق فرمانده نظامي محل، آتش اجاق قاضي محل، آتش اجاق کشاورز محل. ايجاد اين آتش يک ماه طول مي کشيده و با مراسم تقديس همراه بوده است.
3- آتش بهرام(ورهرام): اين آتش ترکيبي است از 15 آتش زميني و يک آتش با منشا آسماني(برق آسمان). آمده است که اين آتش بايد 1128 بار تطهير مي شده و مراسم تقديس آن يک سال به طول مي انجاميده است. 15 آتش زميني عبارت بودند از: آتش آتشدان پادشاه/استاندار/فرماندار، فرمانده ارتش، پيشواي دين، درويش/صاحب دل، زرگر، کوزه گر، آجرساز، رنگرز، ضرابخانه، آهنگر، اسلحه ساز، نانوا، تقطير، چوپان، مرده سوز و برق آسمان. اهميت به سزايي داشته و خاموش شدن آن با خاموش شدن دين همراه شمرده مي شده است. شاهان ساساني پيش از تاجگذاري پياده به مکاني که آتش ورهرام در آن نگهداري مي شد مي رفتند و در آن جا تاجگذاري مي کردند.

سه آتشکده معروف
زرتشتيان آتش هاي سه گانه خويش را به اسطوره ها مي رسانند و مي گويند که سه آتش، در پشت گاو اساطيري سريشوک Srishok در دوره ي تهمورث نگهداري مي شد.
در زير نام آتشکده به پهلوي ، جايگاه، کوه نزديک به آن و طبقه‌اي كه از آن استفاده مي‌كردند، آمده است:
آتش فرنبغ(Faranbag)، کاريان، کوه خورهمند، موبدان
آتش گشنسب(Gushnasp)، شيز، کوه اسنوند، جنگجويان
آتش برزين مهر(Burzenmihr)، ريوند، کوه ريوند(شمال غرب نيشابور)، کشاورزان

آتشکده هاي تاريخي ديگردر تاريخ از آتشکده هاي مشهور ديگري نيز ياد شده است که برخي از آن ها عبارتند از:
آتشکده باکو: در روستاي سوراخاني حدود 15 کيلومتري باکو که گفته مي شود از حدود 400 سال پيش از ميلاد روشن بوده است. از سال 1975 ميلادي آتش اين آتشکده دوباره روشن شده است.
آتشکده بردسوره: در بخارا
آتشکده آذرشب: در بلخ، که آورده اند مکان گنج هاي افسانه اي گشتاسب بوده است.
آتشکده آذرنوش: در بلخ که فردوسي در شاهنامه آن را نوش آذر گفته و چنين سروده است: شهنشاه لهراسب در شهر بلخ/ بکشتند و شد روز ما تار و تلخ/ وز آن جا به نوش آذر اندر شدند/ رد و هيربد را همه سر زدند

آتشکده
در نوشيجان بين همدان و ملاير دو آتشگاه پيدا شده است که از دوره ي مادي باقي مانده است، ساختمان يکي از آن ها به گونه اي است که نشان مي دهد از آن به صورت مخفيانه استفاده مي شده است و ديگري صورتي علني داشته است. در زمان هخامنشيان آتش در فضاي باز و بر روي سکوي بلند شعله ور مي شد. گيرشمن مي نويسد:
"ما سه معبد متعلق به دوره هخامنشي مي شناسيم، يکي در پاسارگاد که به امر کوروش ساخته شده، ديگري در نقش رستم در جبهه مقبره داريوش که شايد به دستور خود او بنا شده، و سومين در شوش، که ظاهرا متعلق به زمان اردشير دوم است. هر يک از آن ها به شکل برجي مکعب و داراي يک اتاق است، که توسط پلکان به سوي آن مي رفتند، و در اين جا مغ آتش مقدس را نگهباني مي کرد. تشريفات ديني را در هواي آزاد انجام مي دادند."
اما از قرن 4 ميلادي و به ويژه در دوره ساسانيان با توسعه آيين زرتشت مقرر شد که نبايد نور آفتاب بر آتش بتابد و با آب پاک باران خاموش نشود، آتش پس از آن زير سايبان قرار گرفت و آن را چهارتاقي ناميدند. زرتشتيان بدون نزديک شدن به آتش، آن را هنگام نيايش مشاهده مي کردند. به اين نکته بايد توجه داشت که در برخي جاها آتش در تمام روزهاي سال در آتشکده قرار نداشته است بلکه آن را در روستاي نزديک يا محل مناسبي روشن نگاه مي داشته اند و براي اجراي مراسم آن را به آتشکده منتقل مي کرده اند و پس از اجراي مراسم آن را به همان محل برمي گردانده اند. بنا به نوشته هاي پهلوي مراسم يسنا خواني در آتشکده توسط 7 موبد انجام مي گرديد و يزش نام داشت.
آتشکده جز پرستشگاه، دادگاه، درمانگاه و آموزشگاه هم شمرده مي شد و جز موبد يا مغ، طبيب، مدرس، منجم و سالنامه نگار هم در ساختمان هاي اطراف آن ساکن بودند.
ريچارد فراي مي نويسد نويسندگان اسلامي از بسياري آتشکده در سراسر ايران دچار شگفتي شدند. واگذاري يک آتشکده کاري بس پرثواب بوده و گاهي به نام وقف کننده ناميده مي شده است و براي نگهداري زمين و ثروت زياد بر آن وقف مي شده است.
ساختمان آتشکده
آ.پوپ مي نويسد:"نقشه و ساختار آتشکده هاي ساساني چنان ساده و پر هيبت بود که تاثير زيادي بر شرق و غرب داشت. در سرزمين هاي بودايي آتشکده به معبد بودايي شباهت يافت و در غرب کليساهاي قديمي چنان به آتشکده شبيه بود که به تناوب مسيحيان و زرتشتيان از يک بنا استفاده مي کردند. پذيرش معماري ساساني از سوي مسيحيان باعث شد که همين نقشه آتشکده ساساني در يک رشته از کليساهاي ارمنستان تکرار شود و در بالکان پخش شود. "
آتشکده از سه عنصر مشخص تشکيل شده است: يک پي بزرگ چهارگوش با چهار پايه، يک چهارگوش متحدالمرکز کوچک تر بر بالاي اين پي و گنبدي بر روي اين چهار گوش واسطه.گچ بري تزئين اصلي به حساب مي آمده و اندود ضخيمي ديوارهاي ناهموار را مي پوشانده است.
علي اکبر سرافراز ساختمان آتشکده ها را بر سه گروه مي داند:
1- چهارتاقي: اساس اين آتشکده ها عبارتند از فضاي مربع شکلي که در چهارگوشه آن، چهار جرز بلند قرار گرفته است که به وسيله يک قوس اتصالي به هم مربوط مي شوند مانند چهارتاقي هاي کازرون، جره، خيرآباد، نياسر، جزيره خارک، نطنز، تنگ چک چک
2- چليپا: اساس آن تقريبا همان معماري چهارتاقي است که جهت تحکيم بيشتر پايه جرز استفاده شده است مانند عبدل آباد بم، خرم دشت کاشان، بازه هور خراسان
3- داراي رواق: همان چهارتاقي يا چليپا داراي رواق يا دالاني براي طواف در پيرامون خود مانند آذرگشنسب، آذربرزين مهر، قصر شيرين، فراش بند

آتش در زيارتگاه هاي زرتشتي
در برخي زيارتگاه هاي زرتشتي ممکن است آتش روشن باشد اما اين مکان ها آتشکده شمرده نمي شوند و غالب آن ها نيز پس از دوره ساساني ايجاد شده اند.مشهورترين زيارتگاه هاي زرتشتي عبارتند از:
پير نارکي، پير نارستانه، پير سبز(چک چک)، پير هريشت، پيربانو، ستي پير، درب مهر کرمان، شاه ورهرام ايزد کرمان، شاه مهر ايزد کرمان

آتشکده و چهارتاقي هاي ثبت شده در فهرست ميراث فرهنگي:
در زير نام آتشکده، جايگاه، دوره و شماره ثبت آتشكده‌ها و چهارتاقي‌ها آمده است.
آغميون استان آذربايجان شرقي، سراب، روستاي آغميون، ساساني، 794
قاضي کندي استان آذربايجان شرقي، شهرستان هشترود، بخش مرکزي، روستاي قاضي کندي، ساساني، 12442
تخت سليمان استان آذربايجان غربي، تکاب اشکاني،ساساني، 308
قلعه کهنه استان اصفهان، کاشان، خرم دشت، ساساني، 431
نياسر استان اصفهان، کاشان، نياسر، ساساني، 316
کوشک استان اصفهان، نطنز، شرق مسجد جامع نطنز، ساساني، 187
آتشگاه استان اصفهان، 7 کيلومتري غرب اصفهان، جاده نجف آباد- اصفهان، ساساني، 380
چهارتاقي شيرکوه استان اصفهان، شهرستان نائين، دشت شيرکوه، روستاي سيرو ،ساساني، 7222
آتشکده ابيانه استان اصفهان، شهرستان نطنز، روستاي ابيانه، محله ميان ده ،ساساني، 14981
چهارقاپي استان ايلام، بخش مرکزي، جنب روستاي سرخ آباد ،قرون اول اسلامي، 2746
آتشکده سياهگل استان ايلام، شهرستان ايوان، بخش زرنه، منطقه سياهگل ،ساساني، 2793
آتشکده سرابله استان ايلام، شهرستان شيروان و چردوال، بخش مرکزي، روستاي هويشکان ،ساساني، 7985
چهارتاقي مولاب استان ايلام، شهرستان آبدانان، 600 متري شرق و کنار روستاي مولاب ،ساساني، 8447
چهارتاقي کرکلک ورميان استان ايلام، شهرستان شيروان و چرداول، بخش شيروان، بين دو روستاي باباشمس و ورميان اواخرتاريخي،قرون اوليه اسلامي، 9507
آتشکده کلم استان ايلام، شهرستان دره شهر، بخش بدره، روستاي کلم ،اواخر تاريخي اسلامي، 9531
چهارتاقي قجر استان ايلام، بخش مرکزي، دهستان ميش خاص، روستاي قجر، ساساني، 15602
چهارتاقي تاق گاورين استان ايلام، شهرستان شيروان و چرداول، بخش مرکزي، دهستان شباب، روستاي تاق گاورين ،ساساني، 16895
آتشکده چم نرگسي استان بوشهر، شهرستان دشتستان، منطقه پشتکوه، تنگ ارم ،ساساني، 6508
تپه ميلي استان تهران، شهرري ،ساساني، 407
تخت رستم استان تهران، بخش مرکزي، شهرستان شهريار اشکاني، ساساني، 289
چهارتاقي سيمين دشت استان تهران، شهرستان فيروزکوه، 3کيلومتري شمال غرب سيمين دشت، نزديک روستاي حصاربن ،قرن3و4ه.ق. ،4404
بازه هور استان خراسان رضوي، يک کيلومتري جنوب روستاي رباط سفيد ،ساساني، 39
چهارتاقي سنگبر استان خراسان رضوي، شهرستان مشهد، بخش مرکزي، دهستان کنويست، 50 متري غرب روستاي سنگبر ،تيموري، 11018
آتشکده آذربرزين مهر(چهارتاقي ديو) استان خراسان رضوي، 5 کيلومتري شمال غربي سبزوار، بخش داورزن، 7 کيلومتري روستاي ديوند ،ساساني، 4035
چهارتاقي ميرمظفر استان خراسان رضوي، شهرستان سبزوار، بخش خوشاب، دهستان دره يام، روستاي بابالنگر ،ساساني، 11774
چهارتاقي قوژد استان خراسان رضوي، شهرستان گناباد، بخش مرکزي، دهستان حومه، روستاي قوژد ،قاجاريه، 12923
مسجد سليمان استان خوزستان، مسجد سليمان اشکاني، ساساني، 300
چهارتاقي بدر نشانده استان خوزستان، ميدان نفت ،اشکاني، 372
دره شامي استان خوزستان، ايذه ،ساساني، 49
چهارتاقي سيم بند استان خوزستان، 50 کيلومتري جاده مسجد سليم ،ساساني، 2292
آتشکده تشوير استان زنجان، 15 کيلومتري گيلوان، بخش طارم عليا ،ساساني، 983
آتشکده پيرچم استان زنجان، بخش طارم عليا، شهرستان آب بر ،ساساني، 984
آتشکده الزين استان زنجان، قريه الزين، بخش طارم عليا ،ساساني، 985
کوه خواجه استان سيستان و بلوچستان، درياچه هامون ،اشکاني، 54
کرکوي استان سيستان و بلوچستان، کرکوي ،ساساني، 119
ميل اژدها استان فارس، نورآباد ممسني ،اشکاني، 356
فراش بند استان فارس، مغرب فيروزآباد، فراش بند ،ساساني، 88
جره استان فارس، بين راه کازرون و فراش بند، دهستان جره ،ساساني، 312
کازرون استان فارس، کازرون، روستاي پل آبگينه ،ساساني، 331
تنگ کرم استان فارس، شمال فسا، تنگ کرم ،ساساني، 264
چهارتاقي(اکنون مسجد) استان فارس، ايزدخواست، ساساني، 376
چهارتاقي رکن آباد استان فارس، پس از پليس راه جاده شيراز- اصفهان، 150 متري سرچشمه آب رکن آباد، اسلامي، 10499
چهارتاقي سيمکان استان فارس، شهرستان جهرم، بخش سيمکان، روستاي کرته، ساساني، 6786
چهارتاقي کهنارو استان فارس، شهرستان فيروزآباد، بخش مرکزي، روستاي شهيد دستغيب، 220متري شرق پاسگاه، ساساني، 7189
چهارتاقي زاغ استان فارس، شهرستان جهرم، بخش سيمکان، 500 متري شمال روستاي زاغ، اسلامي، 7203
چهارتاقي ظالمي استان فارس، شهرستان لامرد، بخش علا مرودشت، روستاي ظالمي، ساساني، 9223
آتشکده آذرجو استان فارس، شهرستان داراب، بخش مرکزي، شمال روستاي اوغلان غز، ساساني، 15602
چهارتاقي قطب آباد استان فارس، بين راه قطب آباد به فسا، ساساني، 988
چهارتاقي فيشور استان فارس، لار، روستاي محلچه، ساساني، 2369
چهارتاقي کرسيا 1 استان فارس، شهرستان داراب، 10 کيلومتري غرب داراب، روستاي کرسيا، اسلامي 3390
چهارتاقي کرسيا 2 استان فارس، شهرستان داراب، 10 کيلومتري غرب داراب، روستاي کرسيا، 3391
چهارتاقي اوباد استان فارس، 3392
چهارتاقي رباط(پيررباط) استان فارس، 3397
چهارتاقي نقاره خانه استان فارس، شهرستان فيروزآباد، 4 کيلومتري جاده فراشبند به دهرم، ساساني، 3398
چهارتاقي رهني استان فارس،شهرستان فيروزآباد، بخش فراشبند، ساساني، 3401
چهارتاقي نودران استان فارس، فيروزآباد، بخش مرکزي، يک کيلومتري جنوب روستاي نودران، 3402
چهارتاقي تل جنگي استان فارس، شهرستان فيروزآباد، 2 کيلومتري جاده خاکي فراشبند- آقاشهيد، ساساني، 3403
چهارتاقي دارالسلام استان فارس، شهرستان شيراز، بلوار سيويه، روبروي امامزاده ابراهيم، داخل قبرستان دارالسلام، قاجاريه، 4517
چهارتاقي کنارسياه استان فارس، شهرستان فيروزآباد، بخش مرکزي، بعد از گردنه سلبکي، منطقه کنارسياه، ساساني، 4534
چهارتاقي حوزه علميه استان فارس، شهرستان لارستان، بخش مرکزي، شهر قديم لار، محله آردفروشان، کوچه روبروي مسجد حاج کاظم لاري، اسلامي، 12717
چهارتاق استان فارس، شهرستان مرودشت، بخش مرکزي، 30 کيلومتري شرق مرودشت، يک کيلومتري جنوب روستاي چهارتاق، ساساني، 13742
بقاياي چهارتاقي تل جيران استان فارس، شهرستان فيروزآباد، بخش فراشبند، جنوب روستاي کنارمالک، ساساني، 13746
بقاياي چهارتاقي علي وطني استان فارس، شهرستان داراب، بخش رستاق، جاده رستاق به طرف پشتکوه، ساساني، 14231
بقاياي چهارتاقي منصورآباد استان فارس، شهرستان فراشبند، بخش مرکزي، دهستان نوجين، دو کيلومتر پس از روستاي منصور آباد به طرف کازرون، ساساني، 14235
بقاياي چهارتاقي صحراپوش استان فارس، شهر داراب، قبرستان کهنه داراب، داخل فضاي قبرستان، صفويه، 14242
بقاياي چهارتاقي بادنجان استان فارس، شهرستان جهرم، بخش سيمکان، دهستان پشت پر، روستاي بادنجان، صفويه، 14266
بقاياي چهارتاقي قراول استان فارس، شهرستان جهرم، بخش سيمکان، دهستان پل بالا، جنوب روستاي يرج، ساساني، 15569
آتشکده نويس استان قم، بخش خلجستان، روستاي نويس، ساساني، 344
چهارتاقي کرمجگان استان قم، بخش کهک، شمال غرب روستاي کرمجگان، شرق گورستان قديمي، ساساني، 8637
چهارتاقي خيرآباد استان کهگيلويه و بويراحمد، جاده جديد گچساران به دهدشت، خيرآباد عليا، ساساني، 371
بردچله استان کهگيلويه و بويراحمد، شهرستان کهگيلويه، بخش چاروسا، روستاي بردچله ،ساساني، 8325
آتشکده کرمان استان کرمان، شهرستان کرمان، خيابان زريسف، خيابان برزو آميغي ،پهلوي اول، 4190
آتشکده دولت خانه استان کرمان، شهرستان کرمان، خيابان صمصام، کوچه مهديه ،صفويه، 6754
چهارتاقي نگار استان کرمان، شهرستان بردسير، بخش مرکزي، 19 کيلومتري شمال دهستان نگار ،ساساني، 15847
چهارتاقي چهارقاپو استان کرمانشاه ،ساساني، 150
آتشکده شيان استان کرمانشاه، شهرستان اسلام آباد غرب، بخش مرکزي، دهستان شيان، 10ک م شرق اسلام آباد غرب، روستاي شيان ،ساساني، 14400
آتشکده ميل ميگه استان کرمانشاه، شهرستان اسلام آباد غرب، بخش مرکزي، دهستان حومه جنوبي، روستاي سياه سياه ميلگه باباخان ،ساساني، 17064
چهارتاقي اوتاق استان لرستان،شهرستان پل دختر، دهستان جايدر، ا کيلومتري جنوب شرق روستاي چال کال چوب تراش ،ساساني، 18475
آتشکده آمل استان مازندران، در خرابه هاي شهر قديم آمل(چاکسر) ،قرن 9 ه ق، 1060
آتشکده کوسان استان مازندران، شهرستان بهشهر، شمال غرب روستاي آسيابسر ،اوايل اسلامي، 5410
چهارتاقي برزو استان مرکزي، اراک، سلطان آباد ،ساساني، 344
آتشکوه استان مرکزي، دليجان، 8 کيلومتري جنوب شرقي نيمور ،ساساني، 311
چهارتاقي مکتب خانه استان هرمزگان، شهرستان قشم، جزيره هرمز ،صفويه، 10931
آتشکده زرتشتيان(يزدان) استان يزد، خيابان آيت اله کاشاني، کوچه آتشکده ،پهلوي اول، 2431
درب مهر کهن استان يزد، شهر يزد، خيابان سلمان، کوچه شهيد مومني نسب ،صفوي، 14837
درب مهرنوش استان يزد، شهر يزد، بلوار شهيد عاصي، کوي گرمابه ستاره، جنب دبستان خسروي، پلاک 27 ،تيموري، 14882
آتشکده درمهر کوچه بيوک استان يزد، شهر يزد، محله کوچه بيوک ،قاجاريه، 9132
آتشکده سرده استان يزد، شهر تفت، محله سرده اواخر ،قاجاريه، 15066
چهاردري(چهارتاقي) استان يزد، شهرستان صدوق، شهر ندوشن، مجاور بقعه شيخ علي خاموش ،صفوي، 9121
درمهر اله آباد استان يزد، شهر زارچ، دهستان اله آباد ،قاجاريه، 9141
درمهر خرمشاه استان يزد، شهر يزد، محله خرمشاه، بلوار طالقاني ،قاجاريه، 9268
آتشکده و مدرسه مبارکه استان يزد، شهرستان تفت، جاده يزد- تفت، روستاي مبارکه ،قاجاريه، 11654
بناي پرستشگاه زرتشتيان استان يزد، بلوار بسيج، کوچه جنب آب انبار رستم گيو ،پهلوي، 2926
چهارتاقي عقدا(ساياط) استان يزد، قريه عقدا کنار جاده نائين اواخر ،صفويه، 1381
چهارتاقي گورستان استان يزد، شهرستان اردکان، روستاي ترک آباد، حاشيه خيابان امام، ضلع شمالي قبرستان ،پهلوي، 11511
منابع
1- قصران، حسين کريمان، انتشارات انجمن آثار ملي، 1356
2- فرهنگ اساطير يونان، ف.ژيران، برگرداننده ابوالقاسم اسماعيل پور، فکر روز، 1375
3- نيايش آتش در دين زرتشتي، رستم وحيدي، فروهر، 1381
4- مجله گردش، مقاله آتشگاه گرمابخش مراسم نيايش، علي اکبر سرافراز
5- بناهاي تاريخي و اماکن باستاني ايران، نصرت اله مشکوتي،سازمان ملي حفاظت آثار باستاني ايران،1349
6- معماري ايران، آ.پوپ، برگرداننده غلام حسين صدري افشار، فرهنگان، 1370
7- ميراث باستاني ايران، ريچارد فراي، برگرداننده مسعود رجب نيا، علمي و فرهنگي، 1368
8- ايران از آغاز تا اسلام، ر.گيرشمن، برگرداننده محمد معين، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349