نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب
عبدالحسين حاجى ابوالحسنى و محمد نورى
مقدمه
به حادثه غم انگيز كربلا و شهادت مظلومانه حسين بن علي(ع) (4-61 ق) بسيارى از متفكران و پژوهشگران غرب توجه كردهاند. صرف نظر از انگيختههاى روانى و فكرى وقتى به كارنامه عاشورا نگارى آنان مينگريم, ميبينيم كه كانون پژوهشى آنها معطوف به چند نكته و به عبارت ديگر رويكرد آنان متوجه چند مقوله بوده است: مظلوميت شخصيت و خانواده امام حسين(ع)؛ وقوع چنين حادثه زشت و قبيحى در نظام سياسى با نام اسلام؛ عملكرد حكومت داراى عنوان اسلام در مورد مخالفان سياسى و فرهنگي؛ خط مشى و تاكتيكهاى امام به عنوان رهبر مخالفان نظام حاكم؛ جريانهاى معارضهجو در دولت اسلامي. تحليلهاى پژوهشگران غرب عمدتاً در چارچوب پنج محور مزبور شكل گرفته است. در سه دهه اخير و با رونق و گسترش حركتهاى انقلابى در جهان اسلام و بازسازي انديشههاى قيام طلبانه بر اساس رخداد طف, پژوهشگران غرب رويكردهاى جديدى به آموزههاى كربلا ارائه كردند. البته پژوهشگران مسلمان و كلاً ادبيات عاشورا نگاري مسلمانان در دهههاى اخير هم، دچار تحول و قرائتهاى جديدى از اين واقعه شده است. اما غربيها, آبشخور اين ادبيات و روش جديد تحقيقاتى را بنيادگرايى اسلامى دانستند و جامعهشناسى عمومي و علمي شيعه را زمينه مساعدى براى بسط اين انديشهها يافتند [1]. در اين مقاله فقط به معرفى منابعى كه در غرب و از سوى پژوهشگران غربى منتشر شده ميپردازيم. از اينرو آثارى كه پژوهشگران غير مسلمان شرقى يا خاورشناسان شرق ارائه كردهاند از قلمرو خارج است [2]. دوم آنكه فقط منابع مهم اساسي، نه ژورناليستى و سست، در قلمرو بحث است و منظور نگاشتههايى است كه در قالب مرجع نگارى ارائه شده يا نوشتههايى كه مبنا و پايه بسيارى از پژوهشهاى بعدى قرار گرفته است. اين نوشتهها به ترتيب تاريخ انتشار معرفى ميشوند. روش اينگونه است كه ابتدا به معرفى مختصر نويسنده و آثار مهم مربوط وى ميپردازيم، آنگاه كارنامه عاشورا نگارى او ارائه ميشود. البته نبايد توقع داشت كه زندگينامه هركس به تمامى و جامعيت عرضه شود. همچنين به نقد آثار عاشورا نگارى غربيها نپرداختهايم و فقط به شيوه توصيفى عمل شده است [3].
ترجمهها و تصحيحها
آگاهى خاورشناسان به ميراث علمى مسلمانان در زمينه عاشورا نگاري، ابتدا از طريق ترجمه آثار يا در جريان تصحيى اين آثار انجام يافت. طبق گزارش سِزگين، هاينريش فرديناند وستنفلد [4] كتاب مقتل الحسين (ع)، ابى مخنف را به آلمانى ترجمه كرد [5]. نوشته والييرى در بخش مآخذ مقاله دائره المعارف اسلام ، به گونهاى است كه اشاره به ترجمه آلمانى كتابى از ابن طاووس دارد. متن نوشته والييرى اينچنين است: ابن طاووس, على بن موسى نويسنده متنى كه ترجمه آن در كتاب زير آمده است: Der Tod Des Husein Ben Ali Und Die Rache, Ein Arabischen His Torischer Roman, Aus Dem. وستنفلد اين ترجمه را در گتنگن، به سال 1883 ميلادى در جلد سيام Abh. G. Gott منتشر كرده است [6]. جمع بين گزارش سزگين و والييرى اين است كه، وستنفلد دو كتاب يا بخشهايى از دو كتاب ابى مخنف و ابن طاووس را ترجمه كرده است. البته با توجه به حجم زياد اين دو اثر، اين گزارشها را بايد با ترديد نگريست. اصل ترجمه را براى داورى نهايى به دست نياورديم. غير از دو اثر مزبور، كه خبر ترجمه آلمانى آنها در دسترس است, كارنامه تصحيى و ترجمه خاورشناسان در زمينه منابع عمومى تاريخ اسلام گستردهتر است. بسيارى از منابع تاريخ كه مشتمل بر حوادث كربلا و عاشورا هم بود، به دست آنان ترجمه يا سامان يافت و بدين وسيله، غرب با ميراث عظيمى از عاشورا نگارى مسلمانان آشنايى يافت. در اينجا فقط نمونههايى را معرفى ميكنيم [7]: ترجمه انگليسى كتاب الإرشاد شيخ مفيد، دستمايهاى براى مطالعات و پژوهشهاى خاورشناسان دربار ه كربلا و امام حسين (ع) بوده است [8]. براى نمونه مقاله Husayn Ibn Ali در دائر ه المعارف جهان نوين اسلام، بسيار وامدار اين اثر است [9]. هاوارد، تاريخ طبري (بخش خلافت يزيد بن معاويه) را به انگليسى ترجمه كرد [10]و وقتى در اختيار پژوهشگران قرار گرفت، در عاشورا پژوهى آنها هم مؤثر افتاد [11].
متن تاريخ طبرى براى اولين بار به كوشش دخويه [12] و با همكارى بارت, نولدكه, لوت, ملرو گويدى بين سالهاى 1879- 1898 در ليدن منتشر شد. همچنين دخويه گزيدهاى از مطالب تاريخ طبري، كه مربوط به سالهاى 65 - 99 قمرى و شامل حوادث كربلا هم بود منتشركرد. [13]
أنساب الأشرف بلاذرى ( - 279ق), از متون كهن و اصيل تاريخ اسلام است كه خاورشناسان متعدد در تصحيى و چاپ آن كوشيدند. يك جلد كه موضوع آن على بن ابيطالب و فرزندان است به كوشش مادلونگ چاپ شد [14]. متن ديگرى كه مورد اهتمام مستشرقان قرارگرفت، تجارب الأمم و تعاقب الهمم ابن مسكويه ( - 421 ق) است. هنرى فردريك آمِدروز [15](1854 - 1917م) مستشرق انگليسى آن را تصحيى و چاپ كرد و مارگوليوث [16] (1858 - 1940م) در برخى قسمتها با آمدروز همكارى داشت و خلاصهاى از اين كتاب را هم بعداً به انگليسى ترجمه كرد [17]. برخى كتابهاى كهن ديگر كه مورد اهتمام خاورشناسان قرار گرفت و يا ترجمه گرديد عبارتند از: الفتوى از ابن اعثم كوفي, الكامل فى التاريخ از ابن اثير, المختصر فى أخبار البشر از ابى الفداء و مروج الذهب و معادن الجوهر از مسعودي. محققان غرب، تقريباً اكثر منابع كهن تاريخى مسلمانان را منتشر كردهاند كه آوردن اطلاعات همه آنها بسيار طولانى است [18].
نوشتههاى تحليلى
عاشورا پژوهى غربيها در قالب نوشتههاى كلاسيك وعلمى و تحليلي، به نيمه دوم سد ه نوزدهم ميلادى مربوط است. اما اين نوشتهها در لابهلاى كتابها آمده و مستقل نبوده است. ويژگى ديگر اين پژوهشها اين است كه با روش تاريخى و اتكا بر منابع تاريخى تدوين شده است. از نيمه دوم سده بيستم به تدريج شاهد تحولى در عاشورا پژوهى غربيها هستيم. اولاً كتابها و مقالات مستقل در اين زمينه ارائه شد. دوم آنكه تنوع موضوعى و روشى پيدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاريخى و توصيفى اكتفا نكردند بلكه با شيوههاى تعليل حوادث از منظرهاى جامعه شناسى و علوم سياست, مانند بررسيهايى در زمينه آداب و رسوم اجتماعى همچون ـ تعزيه ـ به تحليل جامعه شناختى و روانى اين آداب و رسوم و حتى تعارضهاى مذاهب اسلامى در اين زمينه پرداختند. دراين بخش مقاله ابتدا به پژوهشهاى قديميتر و پس از آن به دستاوردهاى پژوهشى مستقل و جديدتر غرب ميپردازيم. هاينريش فرديناند وستنفلد (1808 - 1899م) خاورشناس آلمانى و متخصص در تاريخ اسلام و ادبيات عربى است [19]. مدارج علمى را در دانشگاههاى هانور و برلين به پايان برد. اولين پژوهشگرى است كه مقتل نگارى را با انتشار مقالهاى درباره مقتل الحسين(ع) ابى مخنف به غرب شناساند [20]. كار ديگر او ترجمه همين اثر به آلمانى بود [21] كه قبلاً معرفى شد. اگست مولر [22] (1848 - 1892م) فرزند شاعر بزرگ آلمانى ويلهم مولر است. فارغ التحصيل زبانهاى شرقى از دانشگاه ليپزيك و دانشگاه وين است. كتابها و مقالات فراوانى در زمينههاى گوناگون تاريخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع اتمام كار ناتمام نولدكه بود, يكى از آثار مهم اوست. بخشى از اين اثر درباره حسين بن علي(ع) است. از نظر قدمت از اولين پژوهشهايى است كه ماجراى طف را مطرى كرد [23].
يوليوس ولهاوزن [24] (1844 - 1918م) از خاورشناسان سرشناس آلمانى است كه از دانشگاه گتنگن [25] آلمان در رشته زبانهاى شرقى فارغ التحصيل شد. علاقه زيادى به تاريخ اسلام داشت به همين دليل مثلاً بخشى از كتاب مغازى واقدى را با عنوان محمد (ص) در مدينه، به آلمانى ترجمه كرد كه در برلين, 1882 منتشر گرديد. كتاب ديگرى با نام مقدمهاى بر تاريخ اسلام [26] نگاشت. از 1887 به تصحيى تاريخ طبري پرداخت. اما در دو اثر از حسين بن علي(ع) و حادثه كربلا به تفصيل سخن گفت: يكى كتاب معارضه جويي احزاب سياسى و دينى در اسلام، كه در سال 1901 منتشر گرديد [27]. دوم، كتاب دولت عربى از ظهور اسلام تا پايان دولت اموى و سقوط آن [28] كه در برلين در سال 1902 منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاريخي, جامعهشناسى و كلامى به نقش حسين بن علي(ع) در دوره خلافت اموى پرداخته است. گراهام وير [29] اين اثر را به انگليسى ترجمه كرد و در كلكته با عنوان سلطنت عرب و سقوط آن [30] منتشر گرديد. همچنين دوبار به عربى ترجمه شد. ترجمه نخست را يوسف العش از انگليسى انجام داد و در دمشق, 1956 منتشر ساخت. ترجمه دوم را محمد عبد الهادى ابوريده از متن آلمانى و انگليسى در قاهره, 1957 نشر داد. كتاب معارضه جويى احزاب سياسى و دينى در اسلام, مفصلاً به مخالفتهاى خوارج و شيعه با خلافت مركزى پرداخته است و حدود چهل صفحه از اين اثر درباره حسين بن علي(ع) است [31]. ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاريخ سامى و عرب و به ويژه تاريخ صدر اسلام گذراند، تأثير به سزايى در حوزههاى تحقيقاتى غرب داشت و نوشتههاى او به ويژه در مورد حسين بن علي(ع)، مبناى بسيارى از كارهاى بعدى قرار گرفت [32]. هنرى لامنس [33] ( 1862 - 1937م) اصالتاً فرانسوى است ولى در بلژيك متولد شد. در 1878 به جامعه رهبانيت گراييد. از فارغ التحصيلان دانشگاه قديس يوسف (سنت ژوزف) بيروت در رشته ادبيات عرب است. مقالات و كتابهاى متعدد در موضوعات تاريخ اسلام دارد. اولين نگارشى كه در آن به حسين بن علي(ع) پرداخت, كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد [34] است كه در رم به سال 1912 انتشار يافت [35].پس از آن بود كه در زمره نويسندگان دائر ه المعارف اسلام ليدن قرار گرفت و مقاله «حسين بن علي(ع)» را نگاشت. دراين مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد بسيار استفاده كرد [36]. ابراهيم زكى خورشيد آن را به عربى ترجمه كرد و احمد محمد شاكر نقدهايى بر مطالب آن نگاشت كه در پاورقى مقاله آمده است. در ويرايش دوم دائره المعارف اسلام, مقاله لامنس حذف شد و مقا له جديدى از وشيا والييري [37]جاى آن را گرفت. كار والييري، كه به صورت مقاله بلندى در آن دائره المعارف منتشر شد، را ميتوان آخرين و مهمترين پژوهش غربيها درباره حسين بن علي(ع) دانست [38]. لامنس كتاب حجيمى درباره يزيد نگاشت. عنوان اين اثر، خلافت يزيد اول است [39] كه انتشارات كاتوليكى در سال 1922 چاپ كرد [40]. حدود يك پنجم يعنى صد صفحه اين اثر، درباره حسين بن علي(ع) است. گويا پيش از اين بخشى يا فشردهاى از اين كتاب در مجله MFO (مجلد5, 1911 ص80-129) منتشر شده است. پيش از اين دو اثر, كتاب ديگرى با عنوان حكومت خليفه اموى معاويه اول در 448 صفحه در پاريس به سال 1906م منتشر كرد [41] كه به شخصيت و قيام امام حسين(ع) هم پرداخته است. آثار لامنس را ميتوان از مهمترين آثار در اوايل نيمه اول سده بيستم درباره امام حسين(ع) در اروپا به حساب آورد به طوريكه پژوهشگران پس از او، بسيار بر آن آثار اعتماد و اتكا داشتهاند. دوايت دونالسون [42] خاورشناس بريتانيايى است كه پژوهشهاى زيادى درباره شيعه انجام داد و كتاب عقيده شيعه در امامت را در سال 1931 منتشر كرد. پس از آن كتاب مذهب شيعه را در 1933 به چاپ سپرد [43]. بخشى از اين اثر درباره امامت و حسين بن علي(ع) است. الساندرو بوساني [44] ( - 1921م) از خاورشناسان بنام ايتاليايى است [45]. آثار فراوانى در موضوعات تاريخ اسلام و ايران پس از اسلام دارد. كتاب اديان ايران [46] از جمله آثار مهم او به شمار ميآيد. در اين اثر به تاريخ پيدايش و تحول مذهب تشيع در ايران و اعتقادات مردم اين سرزمين ميپردازد. بخش مهمى از كتاب درباره امام حسين(ع) و عاشورا و كربلاست. وشيا والييري [47] از خاورشناسان ايتاليا و استاد دانشگاه ناپل [48] ايتاليا در رشته تاريخ اسلام است. در كشورهاى اسلامى عمدتاً از طريق كتاب تاريخ اسلام كمبريج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امويان در بخش اول كتاب را، او نوشت. قسمتهاى ديگر اين بخش را مونتگُمرى وات و سورول نوشتند. او در اين قسمت به ماجراى كربلا و عاشورا پرداخته است. از آنجا كه تاريخ اسلام كمبريج [49] از منابع پژوهشى و از متون درسى دانشگاههاى غرب است، نوشتههاى والييرى توانسته است در سطى وسيع گسترش يابد و تأثير گذارد. كار ديگر والييري، مقاله بلند او در دائره المعارف اسلام ليدن با عنوان حسين بن علي(ع) [50] است. اين مقاله را ميتوان آخرين اثر مهم عاشورا نگارى در فرهنگ غرب دانست. تحقيقات مهم جديد غربيها عبارتند از: 1. شوبل، كتاب كربلا سرزمين مقدس از ديدگاه شيعيان آمريكاى شمالي را در 1996 منتشر كرد [51]. پيش از آن، كتابى با عنوان مراسم دينى در اسلام معاصر دربار ه آداب و رسوم شيعيان به ويژه مراسم عاشورا در آسياى جنوبى را ارائه نمود [52]. 2. فير، اثرى با عنوان مراسم عاشورا در ميان مسلمانان اهل سنت نوشت كه در 1995 منتشر شد [53].
3. دائره المعارف اسلام چاپ ليدن سه مقاله «حسين بن علي(ع)», «عاشورا» و «كربلا» را در بين مقالات خود ارائه كرد [54]. 4. پيتر چلكووسكى كتاب تعزيه را درباره نمايشهاى دراماتيك در زمينه عاشورا و كربلا منتشر كرد [55]. اين كتاب مجموعهاى از مقالات نويسندگان غربى و ايرانى است. اين اثر را داود حاتمى به فارسى ترجمه و با عنوان تعزيه هنر بومى پيشرو ايران منتشر كرد [56]. = 5. ديويد پيناولت, اثرى با عنوان اسب كربلا منتشر كرد [57]. اين اثر را ميتوان در زمره آخرين پژوهشها در اين باره دانست. 6. اسپوزيتو سرويراستار دائره المعارف جهان معاصر اسلامي, سه مقاله «محرم», «كربلا» و «عاشورا» [58] را تهيه كرده است. اين مقالات از نگاه مسائل جديد جهان اسلام، به حادثه عاشورا و اعتقادات مسلمانان در اين زمينه ميپردازد و نشانگر اهتمام غرب به عاشورا پژوهى است. 7. گرونبوم در كتاب بزرگداشتهاى اسلامي به عاشورا و محرم، به عنوان يكى از شعائر و مراسم دينى هم پرداخت [59]. 8. ريگيو مجموعهاى از مقالات تحليلى و علمى را درباره تعزيه فراهم آورد. اين كتاب را تعزيه: شعائر و باورهاى عمومى در ايران نام نهاد [60]. 9. رُزى و بُمباسى با همكارى يكديگر كتابى درباره تعزيه و نمايشهاى دراماتيك مذهبى در ادبيات ايرانى تأليف كردند و ابعاد مختلف خاطره نگارى نمايشى عاشورا را ترسيم و تحليل نمودند [61]. 10. انطوان بارا كتاب الحسين فى الفكر المسيحى را تأليف كرد كه موضوع آن بديع و نو است. بارا سيره انسانى حسين بن علي(ع) و تحليل ارزشهايى كه وى در راه آنها به شهادت رسيد را به خوبى ارائه كرده است. نويسنده بسيار تحت تأثير رفتار و سلوك امام قرار داشته و با مقايسه سيره انسانى حضرت مسيى و حسين بن عل (ع)، كه هر دو به شهادت منجر شد، به هماننديهاى آن دو شخصيت تأكيد ورزيده است [62].
11. كورت فريشلر با تحقيق درباره حسين بن علي(ع) و انعكاس سيره و شهادت و آموزههاى ايشان در فرهنگ ايراني، كتاب امام حسين و ايران را تدوين كرد. ذبيى ا... منصورى اين اثر را به فارسى برگرداند. البته به اصل متن دست نيافتيم و آقاى منصورى مشخصات متن انگليسى را ارائه نكرده است [63]. 12. ايند ورنر مقالهاى درباره مراسم عزادارى شيعيان با عنوان «زنجيرزنى و سينهزنى شيعيان در محرم» در مجله اسلام منتشر كرد كه در واقع نقادى اين سنت ديرينه است [64]. 13. كار اخير ويلفرد مادلونگ [65] (1930مـ ) را درباره خلافت اسلامى در صدر اسلام، كه ضمناً بخشى را هم به حسين بن علي(ع) اختصاص داده، نبايد ناديده گرفت. اين اثر با عنوان جانشينى حضرت محمد: پژوهشى درباره خلافت نخستين [66] منتشر شد. بعدها احمد نمايى و چند تن ديگر، آن را به فارسى ترجمه كردند [67].
آنچه ارائه شد فقط گزيدهاى از عاشورا پژوهى غرب از اين منبع فيّاض بود. اميد است اطلاعات پژوهشهاى غربيها در اين باره به تمامى انتشار يابد تا راهى در جهت ارتقاى اينگونه تحقيقات گشوده شود.
0 نظرات:
ارسال یک نظر